Hoewel de bijzondere Galleria Borghese, gelegen in het groene hart van Rome, altijd schittert en imponeert, is het met name tussen 1 november 2017 en 4 februari 2018 een unieke ervaring om Rome's mooiste museum te bezoeken.
Ter gelegenheid van de twintigjarige heropening van de bijzondere kunstverzameling van de grootste kunstverzamelaar kardinaal Scipione Borghese, werden de werken van Gian Lorenzo Bernini eenmalig samengebracht. Bernini, il maestro, herschiep Rome en drukte een stempel op de eeuwige stad als geen ander. Dat blijkt maar weer na een bezoek aan Bernini.
Naast de altijd aanwezige op mythologie gebaseerde beeldengroep die in bezit is van de Galleria, zijn nu namelijk ook zijn beelden en schilderijen uit onder andere Canada, Spanje en elders in Italië onder één dak te bezichtigen. Een overdosis aan Meraki. Met een tijdslot van twee uur. Of je je nu baseert op kennis opgedaan door Dan Browne of al een doorgewinterd Bernini fan bent; hier volgt een crashcourse voor je bezoek ofwel een evaluatie erop!
'you need to draw using your eye. That is, imprint everything in your mind. And Always make sketches and drawings of your different ideas. Put one thought after the other down on paper. Judge them. Consider their errors against ancient and modern works. Always preserve that idea. even in the most elaboratory works. ' Gian Lorenzo Bernini, 1672
Wat Michelangelo deed voor het zestiende eeuws Rome, deed Bernini voor de zeventiende, en voor de eeuwigheid. Rome zoals we het nu zien en ervaren, zou niet bestaan. Engelloze bruggen en fontijnloze pleinen; geen arm om het kolossale Sint Pietersplein ten gevolge.
De wereld in Bernini's hoofd en de duizend ideeën die hier moeten zijn ontstaan, worden aan de hand van zes thema's belicht in de tentoonstelling die geopend werd in November. Schetsen en modellen, zoals Bernini zelf in bovenstaande passage beschreef; en pas recentelijk aan hem toegeschreven beelden volgen elkaar in een rap tempo op. En gezien veel van het werk dat de belichamer van de Barok in Rome produceerde rotsvast is, zoals het baldakijn in de Sint Pietersbasiliek en de Ponte Sant'Angelo (de Engelenbrug) zagen de belangrijkste musea ter wereld gelukkig de noodzaak in het uitlenen van Bernini's oeuvre. Alleen dan wordt zijn genie zichtbaar. Wordt het mogelijk om in twee uur tijd in Gian Lorenzo's hoofd te kruipen.
Een hoofd dat we overigens terugzien in zelfportretten; een hoofd gevuld met Meraki.
Meraki werd en wordt belichaamd door Bernini, die als geen ander gevoel in zijn werk bracht:
Men zegt dat hij zijn eigen been verbrandde om zich in de heilige Laurentius te kunnen verplaatsen toen hij de derde eeuwse martelaar moest vereeuwigen. Dat hij niet sliep. Dat hij bijna zo opvliegend was als zijn mede outlaw Caravaggio.
Hier volgt een top vijf van niet te missen Bernini's in deze bijzondere tentoonstelling:
5. de Salvator Mundi
De Jezus als Salvator Mundi (de redder van de wereld) is bijzonder omdat het het laatste werk is dat Bernini in zijn lange leven achterliet. In dit leven portretteerde hij menig paus; kardinaal en koning, waardoor Bernini zich in voorname kringen bevond. De bustes van Bernini zijn altijd persoonlijk en bijzonder; alsof er iets van de geest gevangen zit in het fijn bewerkte marmer.
In 1679, op 82-jarige leeftijd, maakte hij deze buste van Jezus voor koningin Cristina van Zweden, met wie hij een diepgaande vriendschap had opgebouwd. Zijn schouders zijn in satijn gewikkeld en zijn mooie gezicht wordt omringd door golvend haar. Voor het eerst voegde hij ook handen toe; zijn rechterhand in een zegenend gebaar. Een teken van de rust die Bernini na zijn bewogen leven gevonden had?
Cristina zou het geschenk geweigerd hebben, omdat ze 'niets van dezelfde waarde aan hem terug zou kunnen geven.' Ze erfde het toch.
In 1972 werd het beeld herontdekt, verscholen in een donkere nis in een kerk aan de Via Appia. Cristina had het aan de paus geschonken, waardoor het beeld blijkbaar Rome nooit verlaten had. Net zoals Bernini zelf.
4. Blessed and damned soul
In 1619, op 21-jarige leeftijd, maakte Bernini het duo blessed and damned soul in opdracht voor kardinaal Montoya. Normaliter zijn deze te bewonderen bij de Spaanse ambassade op Piazza di Spagna.
De blessed soul oogt vredig en sereen, omlijst door miniscule bloemetjes en met een afwezige glans in haar ogen.
Haar pendant, de damned soul echter, sprankelt van persoonlijkheid.
Het is dan ook een zelfportret van Gian Lorenzo, die zichzelf trainde in expressie met het volgens hem effectiefste zelfstudiemiddel: de spiegel!
Een jaar daarvoor had dit geleid tot het menselijke grimas op het gezicht van David.
In de damned soul barsten zijn ogen bijna uit zijn kassen en een satyr achtige schreeuw lijkt uit zijn mond te ontsnappen. Het is duidelijk welk soort ziel, en ook leven, Bernini prefereert :)
3: de Modelli
Hoewel Bernini zijn kleimodellen slechts zag als studies, zijn de terracotta beeldjes van engelen en mythologische figuren zoals Daniël en de Leeuw kunstwerken opzich.
Dat dacht men bij het MET museum in New York ook, toen zij in 2013 een expositie hielden over Bernini's modellen, die het creatieve proces van de kunstenaar blootleggen.
In de klei zie je de vingerafdrukken van Gian Lorenzo. Op de rug van engelen en in de ribben van de leeuwen.
Het model van de vierstromenfontijn is bijzonder, des te meer wanneer je weet dat Bernini aanvankelijk uitgesloten was van de wedstrijd om de opdracht voor de fontijn die Piazza Navona tot het mooiste plein van Rome zou moeten maken. Zijn model, opgedrongen aan paus Innocentius,
zorgde ervoor dat hij alsnog de opdracht kreeg. ('De enige manier om aan Bernini's genie te ontkomen, is om hem niet te zien', zou de paus onder bezwijking gezegd hebben.) Borromini, Bernini's rivaal, zou zelfmoord gepleegd hebben toen de rivier in 1951 onthuld werd.
De vier continenten en de vier rivieren zijn karakters, zelfs als model.
2. de Borghese groep: Apollo en Daphne en de roof van Persephone
eerlijk is eerlijk: Er gaat niets boven de beelden die Bernini in eerste instantie al voor de Borghese clan maakte. De vier beelden, gebaseerd op de metamorphosen van Ovidius, zijn stuk voor stuk al twee uur waard. Nooit werd een moment, een verhaal, zo mooi verteld aan de hand van een beeld.
Gian Lorenzo zegt dan ook in zijn memoires:
Poetry is termed a speaking picture, painting silent poetry.
Poetry is said to paint, painting to describe.
En deze grenzen zoekt Bernini op. Hij laat ze vervagen in zijn meesterwerken Aeneas en de David, maar bovenal in Apollo en Daphne en de Roof van Persephone.
In de roof van Persephone (1621) zien we het moment waarop de jonge Persephone geroofd wordt door de god van de onderwereld, Hades. Aan zijn voeten gromt de driekoppige Cerubes, de bewaker van Hades' rijk. Na de roof zal Persephone nooit geheel terug kunnen keren naar de aarde, waardoor haar moeder, de godin van de vruchtbaarheid, de seizoenen laat ontstaan.
Niet alleen het contrast tussen de grote, gespierde Hades en de zachte, onschuldige Persephone heeft Bernini vast weten te leggen. Zelfs haar hete tranen glanzen in marmer. Hades' handen grijpen in haar dij alsof dit onmogelijk gesteente kan zijn.
De vingertoppen; de tenen en de haarpunten van Daphne in de Apollo en Daphne (1624) schieten wortel en veranderen in miniscule laurierblaadjes. Daphnes huid wordt schors; wederom als zijnde alles behalve marmer. Bernini laat ons het moment zien waarop de wanhopige Apollo zijn lang achterna gezeten liefde Daphne weet vast te grijpen. Hij is echter te laat. Haar gebed om haar schoonheid te laten verdwijnen wordt verhoord en Apollo voelt haar hart nog kloppen onder haar tot boom geworden lijf. Nog nooit hield een beeldhouwer zich zo aan een gedicht; liet hij een gedicht zo spreken als in het als Bernini's meesterwerk beschouwde Apollo en Daphne.
1: de cristo crocifisso: een laatste adem
Hoewel de Borghese groep een klasse apart is, is het bijzondere aan de tentoonstelling de pas recent aan Bernini toegeschreven beelden en schilderijen. De beelden die je zullen verbazen, zijn twee verschillende varianten van dezelfde Corpus:
de gekruisigde Jezus. En er is iets vervreemdends aan deze 'long-lost masterpieces'.
De Bronzen variant maakte Bernini in het jaar 1654. Het was zijn eerste opdracht voor een buitenlands vorst, namelijk Philip IV van Spanje. Hier hing het in El Escorial, waar het na drie maanden werd verwijderd; reden onbekend. Dat terwijl Philip zo blij was met het werk, dat hij Bernini beloonde met 1000 scudi en een gouden ketting.
De zwarte variant werd gemaakt in 1659 en bevindt zich normaliter in Toronto. Pas in 2004 werd deze lijdende christus 'ontdekt.'
Zoals ik schreef is er iets vreemds aan deze beelden. Iets waar je niet de vinger op kunt leggen. Waardoor je omkijkt als je de zaal verlaat.
Niet alleen zijn ze levensgroot en -echt; ze lijken iets te bevatten.
Dat 'iets' vond ik terug in een boek, na het nodige speurwerk. Petrucci schreef over het zwarte Christusbeeld:
'Bernini did not represent the moment after death (the stiff body), but rather the moment before it, or, if you will, the very instant of passing.'
In het kort is dit lichaam een lichaam dat voor eeuwig zijn laatste adem uitblaast.
Dagen na je bezoek zal het nog duizelen.
Naast meester in de barok is Bernini de kroonpins van expressie; verhalen en grootsheid. van Meraki.
(with love, passion and creativity. To put something of yourself into your work. Into a city. Into history.)
Een reis door de tijd met Bernini vind je terug in mijn reisboek:
